Мутахассисларнинг маълумотига кўра, инсон организмининг мўтадил ривожланиши учун уни ўраб турган атроф-муҳитда кислород миқдори 21 % дан кам бўлмаслиги, карбонад ангидрид эса 0,04 % дан ошмаслиги зарур. Мувозанатнинг сақланиши об-ҳавонинг мусаффолигига боғлиқ. Ҳавога чиқариладиган чанг-ғуборларни, саноат корхоналари, транспорт воситаларидан ажралаётган зарарли газ ва чиқиндиларни тозалаб, инсон учун қулай яшаш муҳитини вужудга келтиришда ўсимлик оламининг ўрни беқиёс. Мисол учун, бир туп терак бир кеча-кундузда 14 метр кубдан 50 метр кубгача ифлосланган ҳавони тозалаб бериш “қуввати”га эга.
Бутун дунёда юз бераётган глобал экологик иқлим ўзгаришлари чўлланиш ва қурғоқчилик атмосфера ҳавоси ҳароратини бир неча градусга кўтарилишига олиб келмоқда. Бу ўринда йирик шаҳарлар ичидан ҳамда атрофидан оқиб ўтадиган дарё ва ариқлар флораси ҳам шаҳар ва маҳаллалар микроиқлимини ҳосил қилишда муҳим аҳамият касб этади. Шу жумладан, Самарқанд шаҳри марказидан оқиб ўтувчи “Чашма” ариғи деб ном олган ҳудуддаги ўсимликларни инвентаризациялаш, уларнинг шаклланиш қонуниятларини ўрганиш, камёб турларни аниқлаш ва муҳофаза қилиш усулларини ишлаб чиқиш асосий масаладир.
“Чашма” ариғи флора дунёси 50 га яқин ўсимликни ўз ичига олади. Жумладан, қамиш, қичитқи ўт, сохта каштан, ковул, ажриқ, дала қирқбўғими, тугмачагул, зубтурум, итузум, ёввойи сутчўп, қўйпечак, оқтол, отқулоқ, сувқалампир, темиртикан каби ўсимликлар, оқ тут, терак, жийда, хурмо, малина каби дарахт ва буталар учрайди. Шу билан бир қаторда аниқланган ўсимликлар ичида 20 турга яқини доривор ўсимликлардир. “Чашма” бўйида ўсадиган игир, қичитқи ўт, тугмачагул, қушқўнмас, сачратқи, дала қирқбўғими, қашқарбеда, тиканли ковул, сувқалампир, наъматак каби ўсимликлар хусусиятига кўра доривор ҳисобланади. Ушбу доривор ўсимликларнинг 82 фоизидан дориворлик мақсадларида фойдаланиб келинади.
Сўнгги йилларда аҳоли томонидан ариқ сувига кўплаб чиқиндилар ташланиши, оқова сувларининг тўғридан-тўғри ариқ сувига оқизилиши оқибатида ариқ атрофи ва ариқ суви жудаям ачинарли аҳволга келиб қолган. Бу эса атроф-муҳит экологиясига қолаверса ариқ атрофида ўсувчи ўсимликларга ҳам ўз тасирини ўтказмоқда. Самарқанд шаҳар Чашма ариғига маҳаллий чиқиндиларни чиқарилиши табиатга, шу жумладан ўсимликлар оламига ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Ҳудудда аҳоли сонининг ошиб бориши билан табиий ландшафтларнинг ўзлаштирилиши ҳам кучайиб бормоқдаки, бу нафақат алоҳида турлар, балки ўсимлик жамоаларининг ҳам қисқариши ва йўқолиб боришига олиб келиши мумкин.
Шаҳло Эрданова
Самарқанд давлат университети
биология факультети магистри
