Ўзлари учун ҳеч бўлмаганда озгина бўш вақт топиш учун замонавий ота-оналар кўпинча фарзандларини телевизор экранлари ёки мониторлар олдида ўтирғизиб қўйишади. Экранга мафтун ҳолда қараб турган бола ота-онада меҳр ва завқ туйғусини уйғотади: “Офарин! У фитнага қанчалик эҳтиёткорлик билан амал қилади! Бу ҳайратнинг ортида нима бор? Томоша қилиш ҳақиқатан ҳам чақалоқ учун фойдалими? Ва умуман, замонавий анимациялар қанчалик хавфсиз?” Анимацион фильм санъатнинг бир тури бўлиб, унинг асосий элементи анимация техникаси ҳисобланади. Бугунги кунда анимация юқори даромадли бизнес бўлиб, биринчи навбатда фойда олишга қаратилган ва кўпинча масаланинг ахлоқий томони фақат ушбу бизнес билан шуғулланадиган одамларнинг виждонига боғлиқ. Фарзандларимиз экранга қараганларида айнан нимани ўзлаштираётганини тушуниш учун биз, катталар, бу санъатни тушунишимиз керак.
Шифокорлар қуйидагиларга ишонишади: 2-3 ёшгача, мултфильмнинг мазмуни бола томонидан идрок этилмайди; 3 йилгача визуал тизим ҳали ҳам шаклланмоқда ва анимацияларни томоша қилиш боланинг визуал функциясини шакллантириш ва ривожлантириш жараёнини бузади; 3 ёшгача бўлган болалар мультфильмларни томоша қилиш марказий асаб тизимининг ортиқча юкланишига олиб келади, бу эса гиперактивлик ёки летаргияга олиб келади; анимацион фильмларни эрта кўриш нутқ ривожланишининг кечикишига олиб келади; бола ота-оналар билан жонли мулоқот қилиш ўрнига телевизор экранидан етишмаётган ҳис-туйғуларни қабул қилганда, диққат етишмаслиги бузилишининг ривожланиш хавфи ортади. Болалар мултфильмларни қанча вақт томоша қилишлари мумкин? Ажабланарлиси шундаки, бугунги кунда барча оналар ва оталар Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан тавсия этилган меъёрлардан хабардор эмаслар. Мисол учун, 0 ёшдан 3 ёшгача бўлган болаларга теледастурларни умуман кўриш тақиқланади; 3 ёшдан 7 ёшгача - кунига 30 дақиқагача; 7 ёшдан 10 ёшгача - кунига 30-50 дақиқа; 11 ёшдан 18 ёшгача - кунига 1-3 соат. Мабодо мултфильм нотаниш бўлса, уни ўзингиз томоша қилинг, хавфсиз эканлигига ишонч ҳосил қилинг ва шундан кейингина чақалоқни таклиф қилинг. Фарзандингиз анимацияни биринчи марта томоша қилганда, катталар иштирок этиши керак! Ва томоша қилгандан сўнг, биргаликда томоша қилган фильмни муҳокама қилинг. Ўғил ёки қизингизга сюжетни қайта айтиб беринг, қаҳрамонларни баҳоланг, қизиқарли қўшиқнинг сўзларини такрорланг! Бу унинг нутқини, хотирасини ривожлантиради, у таҳлил қилишни, умумлаштиришни, ўз фикрини ифодалашни ўрганади. Ота-онага айланган барча катталар телевизор экрани ёки монитордан келаётган маълумотларнинг болага таъсирини билишмайди. Улар болалар учун мултфильмларни ўйин-кулги деб билишади ва бошқа ҳеч нарса эмас. Дарҳақиқат, мултфильм қаҳрамонларининг бола тарбиясига таъсири шунчалик каттаки, уни рад этиб бўлмайди. Замонавий юқори технологияли шароитда биз фарзандларимиз учун қачон ва нимани томоша қилишни танлаш имкониятига эгамиз. Бу имкониятдан фойдаланиб, ота-оналар фарзанди учун масъул эканини тушунишлари керак. Мултфильм олиб юрадиган ҳар қандай маълумот болага таъсир қилади, унинг нутқига, хулқ-атворига, кайфиятига ва охир-оқибат, унинг атрофидаги дунёни тушуниш ва идрок этишга таъсир қилади.
Яхши мултфильм ҳар доим яхшиликни ўргатади.Аниматсион фильм қаҳрамонлари чиройли ва имкон қадар ҳақиқатга яқин чизилган. Болага таниш ҳайвонларни, одамларни, улардаги нарсаларни таниб олиш қийин бўлмайди, улар номутаносиб ҳайвонларга ўхшамайди. Салбий характер ҳар доим жазоланади. Унинг ёрдами билан мултфильмда жамиятда қабул қилинмаган хатти-ҳаракатларни (масалан, катталарни ҳурмат қилмаслик, очкўзлик, қўрқоқлик, дангасалик) кўрсатиш осон, бундай хатти-ҳаракатлар нима учун қабул қилинмаслигини тушунтириш ва охирида салбий характерни қайта тарбиялаш. Бундай ҳолда, бола визуал таълим дарсини олади. Яхши мултфильмда ҳар доим иккита қарама-қаршилик мавжуд: яхшилик ва ёмонлик. Бу икки тушунча аниқ ажратилган ва бола томонидан осонгина таниб олинади. Улар бош қаҳрамонга маълум таъсир ко'рсатади. Бу қарама-қарши тушунчалар мисоллар билан кўрсатилган: дўстлик, ўзаро ёрдам, севги ёрдами ("Энг катта дўст", "Леополд мушук" мултфильмларида) ва ғазаб, очкўзлик, ҳасад қандай зарар этказиши ("Треасуре Исланд", " Очкўзлик ҳақидаги эртак" ва бошқалар).
Муайян ёшга тўлмаган болалар яхшилик ва ёмонлик тушунчаларини таҳлил қила олмайди ва фалсафий ёндашади. Шунинг учун яхши ва ёмонни тасвирлашда аниқлик ва равшанлик зарур. Уларнинг аниқ ажратилган мултфильмидан бола жамиятда қабул қилинган асосий қадриятлар ҳақида тасаввурга эга бўлади. Яхшиликнинг ёвузлик устидан ғалабаси ёш томошабинлар учун жуда муҳим, чунки улар мисоллар орқали яхшилик, адолатли тамойилларга амал қилиш улар хоҳлаган нарсага эришишга ёрдам беришига ва агар сиз ёвуз, ёмон бўлсангиз, сизни қоралайди ва жамиятда қабул қилинмайди. Яхши мултфильмда салбий қаҳрамоннинг роли аниқ бўлиши керак: у душманлик, қоралаш сабаб бўлиши керак. Ташқи кўринишига кўра, бола аниқ аниқлаши керак: бу қаҳрамон салбий. Сюжетнинг ривожланиши давомида у яхши қаҳрамон томонидан мағлуб бўлиши ёки яхшилик таъсирида қайта тарбияланиши керак. Бундай мисол болага нима яхши ва нима ёмонлигини аниқ кўрсатиб беради ва хулоса чиқаришга ўргатади. Фарзандларингиз фильмда яхшиликдан ёмонликни ажрата олсалар, ҳақиқий ҳаётда ҳам буни қила оладилар. Яхши мултфильм қўполликни ўз ичига олмайди, ёмон дид ва қўполликни меъёр сифатида қабул қилишга тайёрланмайди, балки эстетик дидни тарбиялайди ва гўзалликка ўргатади. Агар аниматсион фильмда севги ҳикояси бўлса, унда у юксак, жўшқин, поклик билан намойиш этилиши керак. Сюжет боланинг жинсий алоқага эрта қизиқишини келтириб чиқармаслиги керак. Бундай нарсалар ма'лум бир ёшга қадар яширин бўлиши керак. Яхши мултфильмда қаҳрамонларнинг нутқи тўғри, сўкиниш ва жаргонни ўз ичига олмайди. Рангларнинг ёрқинлиги ва экраннинг милтиллаши идрок этиш учун муҳимдир. Бола қанчалик кичик бо'лса, экран шунчалик "тинч" бўлиши керак. Худди шу талаблар товуш дизайни учун ҳам қўлланилади: фильм учун мусиқа чиройли, енгил, ўткир ҳаяжонли товушларсиз бўлиши керак.
Болалар учун мўлжалланган барча замонавий анимацион фильмлар болада ижобий характер хусусиятларини тарбиялашга қаратилган эмас. Улардан баъзилари салбий таъсир кўрсатади: тажовузкорлик, шафқатсизлик, заифларга салбий муносабат, оқсоқолларга ҳурматсизлик ва бошқалар. Бундай "асарлар" ни кўргандан сўнг, болада тажовузкорлик, шафқатсизлик намоён бўлади. Бундай мултфильмларнинг мураккаб бўлмаган сюжетлари тасаввурнинг ривожланишига, мантиқий хотирага, тасаввурни жамлаш қобилиятига тўсқинлик қилади. Баркамол нутқнинг етишмаслиги чақалоқнинг нутқ қобилиятини ривожлантиришга зарар этказади. Бу мултфильмларда мантиқий ҳикоя йўқ. Сизнинг ўғлингиз ёки қизингиз мултфильм нима ҳақида эканлигини айта олмайди (масалан, "Wинх"), қаҳрамонлар ҳақиқийдан йироқ кўринишга эга, улар хунук, номутаносиб равишда тасвирланган (масалан, "Футурама").Бундай мултфильмларда салбий ва ижобий қаҳрамонлар аниқ белгиланмаган. Кўриш давомида бола қаҳрамонларнинг қайси бири ижобий, қайси бири салбий эканлигини аниқлаш қийин. Буни тушунмасдан, бола қаҳрамонни баҳолаши ва унга эргашиш учун обектни танлаши қийин. Салбий қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари жазоланмайди ва уларнинг ёмон хулқ-атвори мақсадларга эришишга олиб келади (масалан, "Маша ва айиқ" мултфильмида қаҳрамон Машанинг инжиқликлари мақсадларга эришади - у хоҳлаган нарсасини олади). Болаларни тарбиялаш учун ёмон бўлган мултфильмда ота-оналар салбий томондан кўрсатилиши мумкин. Масалан, улар аянчли, тор фикрли сифатида тасвирланган. Бош қаҳрамон эса ўз иродасини инкор этиш орқали эзгу мақсадга эришади. Бундай лаҳза ёш авлодда катталарга ҳурматсизлик, кекса оила аъзоларининг яхши маслаҳатларига қарши чиқиш истагини уйғотади. Кўпинча бундай анимацияларда сиз қўпол нутқ, жаргон эшитишингиз мумкин. Умумий қабул қилинган идеаллар ва хатти-ҳаракатлар нормаларига ҳурматсизлик тарғиб қилинади. Эркак белгилар эркаланган ва заиф ко'рсатилган; аёл - жасур, дадил. Бундай мултфильмни томоша қилгандан сўнг, "қизларни ҳимоя қилиш керак" ибораси болага тушунарсиз бўлиб туюлади. Агар дизайн ҳақида гапирадиган бўлсак, унда бундай мултфильмдаги ранглар заҳарли даражада ёрқин ва тез-тез милтиллаш ва экраннинг милтиллаши кўзни гипноз қилади, мусиқий ҳамроҳлик ўткир ва баланд овозда танланади. Кўргандан кейин: болани томоша қилиш, ниҳоят, мултфильм чақалоққа қандай таъсир қилишини тушуниш учун сиз сертификатланган психолог бўлишингиз шарт эмас.
Ҳилолахон Нуриддинова,
Самарқанд давлат университети докторанти.
