Тиканли артишок дунё халқлари озиқ-овқатлари орасида фаол истеъмол қилинса-да, юртимиз аҳолиси истеъмолида кам учрайди. Артишокнинг ватани Ўртаер денгизи ҳудудлари бўлиб, Қадимги Рим ошхонасида кенг ишлатилган. У қадимги Миср халқи учун асосий озиқ-овқат маҳсулоти ҳисобланган. Европада артишокни кўкат сифатида етиштириш нисбатан кеч, ХV-XVI асрларда бошланган. Бугунги кунда бу маҳсулот беш қитъанинг кўплаб мамлакатларида етиштирилади.
Дунёдаги артишок майдони тахминан 2 миллион гектарни ташкил этади ва умумий ишлаб чиқариш 7 миллион тоннани ташкил қилади. Ушбу маданият эгаллаган энг катта ҳудудлар Осиё, Африкада, Европада. Энг йирик артишок ишлаб чиқарувчилари Хитой, Ҳиндистон, Миср, Италия, Испания, Бразилия ва Грециядир. Ўртаер денгизи ҳавзасида артишокнинг 10 тури мавжуд. Артишок тахминан 5 минг йилдан бери турли мақсадларда етиштирилиб келинмоқда. Артишок Россияда дастлаб фарматсевтика ва декоратив мақсадларда етиштирилган, аммо кейинчалик боғбонлар уни бой ер эгаларига таом сифатида сотиш орқали кўпроқ даромад топа бошлаган. Маълумотларга кўра, Буюк Пётрнинг кечки овқатида, албатта, артишок бўлган экан. Сабаби, у буйрак касаллигига чалинган бўлиб, артишок буйрак хасталикларига даво бўлиши ўша пайтлардаёқ одамларга маълум бўлган.
Артишок таркибида оқсиллар, углеводлар, витамин C, каротин, витамин Б1 Б2, инулин таркибида калий, рух, селен, мис, марганетс, натрий, магний, фосфор, калтсий ва темир, танинлар, шунингдек, органик кислоталар мавжуд. Қолаверса, унинг таркибида углеводлар кўп учрайди.
Артишок диабет билан оғриган беморларга тавсия этилади. Доривор ўсимлик сифатида атеросклероз ривожланишига тўсқинлик қилувчи восита ҳисобланади. Артишок экстракти қонни тозалаш хусусиятига эга, ёғлар ва холестерин миқдорини камайтиради.
Артишок жигар ва буйракларни токсинлар таъсиридан яхши ҳимоя қилади, метаболизмни яхшилайди, танани турли токсик моддалардан тозалашга ёрдам беради. Аёлларда ҳомиладорлик даврида жигарни ҳимоя қилиш учун қўлланилади. Артишок холецистит, жигар касаллиги, сурункали гепатит, жигар циррозининг дастлабки босқичи, буйрак етишмовчилиги касалликлари учун ишлатилади. Бундан ташқари, кўнгил айниши, ошқозондаги оғирлик, жигар ва буйрак касалликларида кенг қўлланилади.
Бундан ташқари, артишок иштаҳани яхшилаш, шиш билан курашиш, гепатит, баъзи юрак-қон томир касалликларини даволаш учун ҳам ишлатилади. Артишок қон зардобидаги холестерин даражасини пасайтиради, сафро ҳосил бўлишини ва сафро чиқишини раг'батлантиради, гепопротектив ва антиоксидант таъсирга эга. Янги узилган артишок пулпаси жуда ёқимли таъмга эга ва парҳезбоп маҳсулот ҳисобланади.
Зебинисо Номозова,
Самарқанд давлат университети
Ботаника кафедраси доценти.
