Ўтган ҳафта «Араб баҳори» бошланганига ўн йил тўлди. 2010-йил 17-декабрда Сиди Бу Зид шаҳридан бўлган 26 ёшли ишсиз тунислик Муҳаммад Боуазизи савдо дўконида сабзавот ва меваларни сотиш ҳуқуқи учун пора талаб қилган мансабдор шахслар билан зиддият туфайли ўзини ёқиб юборган. Шундан сўнг Шимолий Африка ва Яқин Шарқнинг 20 мамлакатида бошланган воқеалар ташқаридан туриб ижтимоий-иқтисодий муаммолар ва диний муносабатларни бўрттириб кўрсатиш нималарга олиб келишига мисол бўла олади.
Бошланиши…
Тунис … Муҳаммад Боуазизи ўзини ўзи ёқиб юборганидан сўнг, эртаси куни мамлакатни норозиликлар тўлқини қамраб олди. Ҳокимиятнинг ўзбошимчаликларидан, коррупсиядан, қашшоқликдан чарчаган одамлар кўчаларга намойишлар билан чиқишади ва Тунисни 23 йил давомида бошқарган Президент Зайн Ел-Обидин Бен Али Саудия Арабистонига қочишга мажбур бўлади.
«Домино тамойили»га кўра инқилоб бошқа араб мамлакатларига ҳам тарқалади. Оммавий норозилик мамлакатларнинг умрбод авторитар раҳбарларига қаратилган эди. Ливияда Муаммар Қаддафий ўлдирилган, унинг мисрлик ҳамкасби Ҳусни Муборак олти йил қамоқда ўтирган ва Сурия президенти Башар ал-Ассад ҳокимиятда қолиш учун курашар эди.
Тунис…
Натижалар. Намойишчиларнинг талаблари бажарилмай қолди. Уларнинг ижтимоий-иқтисодий масалалари билан шуғулланадиганларнинг эътиборидан четда қолишди: миллий бойликни адолатли тақсимлаш, марказ ва томонлар ўртасидаги муносабатлар, корруптсия муаммоси — бу соҳаларнинг ҳеч бирида сезиларли ютуқларга эришилмади.
«Аммо, Тунисда, ўша пайтда бошланган инқилоб ва ўзгариш жараёни натижасида, ҳеч бўлмаганда қоғозда биз аввалгидан кўра рақобатбардош ва демократикроқ сиёсий тизимни кўрмоқдамиз», дейди Муриел, Берлин Илмий ва Сиёсат Жамғармасининг Яқин Шарқ бўйича мутахассиси (СWП). Ассебург.
Савол туғилади: 2011-йил 23-октябрда бўлиб ўтган «эркин» сайловлардан сўнг Тунис парламентида кўпчилик ўринларни ким егаллади? Жавоб: Уйғониш партиясидан Бен Али даврида таъқиқланган радикал исломчилар.
Диний ақидапарастлар тасодифан қонун чиқарувчиларми? Ёқ, тасодифан эмас! Дарҳақиқат, ўша 201- йилнинг сентябр ойи ўрталарида Ал-Қоида раҳбарларидан бири Айман аз-Завоҳирий шундай деган эди: «Биз араб баҳори тарафидамиз, у ўзи билан ҳақиқий Исломни олиб келади!»
Миср…
Миср президенти Ҳусни Муборак ҳам Тунис президенти сингари ўз ваколатларини топширишга мажбур бўлади. Бироздан кейин у коррупцияга йўл қўйгани ва намойишчиларни ўлдиргани (239 ўлган ва 1588 ярадор) учун судга берилади.
Мамлакатни 30 йил давомида бошқарган президентнинг ўрнини кўплаб мамлакатларда таъқиқланган террористик ташкилот ҳисобланган «Ихван ал-Муслимийн», «Мусулмон биродарлар» каби чиройли номлар остидаги «Озодлик ва Адолат партияси»нинг раиси Муҳаммад Мурсий эгаллайди.
«Золим тўнтарувчилар» «инқилоб ғалабаси» нинг эртаси куни кўчаларда одатий, бузуқ, ўғри, аммо барибир дунёвий политсияларнинг ўрнига «шариат патруллари»ни кўрганларида нима деб ўйлаганларини тахмин қилиш мумкин» — дейди ФАН махсус мухбири Алгис Микулскис.
Охир-оқибат Ҳусни Муборакка қарши кўплаб айбловлар олиб ташланади ва у шу йилнинг феврал ойида ҳарбий касалхонада оиласининг кўз ўнгида вафот этади.
2013 йилда Мисрда ҳокимият яна ўзгарди ва бу гал ҳам оммавий норозиликлар натижасида. Икки йилдан ортиқ Қоҳира марказидаги Таҳрир (Озодлик) майдонидан чиқмаган намойишчилар тарқатиб юборилди. Ҳуқуқшуносларнинг фикрига кўра, ҳозирги вақтдаги Мисрдаги вазият Ҳусни Муборак давридан унчалик фарқ қилмайди. Бундан ташқари, кўпчилик 2013-йилда Мисрда содир бўлган воқеаларни «араб қишининг» бошланиши деб аташади. Тарқоқ Таҳрир унинг рамзига айланди, чунки у илгари норозилик рамзи бўлган.
Ливия…
Ливияни 42 йил давомида бошқарган Муаммар Қаддафий тахтдан ағдарилганидан тўққиз йил ўтиб ҳам, Ливия ҳамон «Араб Баҳори»даги энг қонли инқирознинг ечимини кутмоқда эди. Муаммар Қаддафий 2011-йил октябр ойида исёнчилар қўл остидаги Сиртдан қочишга уринганда қўлга олинган ва шафқатсизларча қатл этилганди. Ливия давлатчилиги «диктатурага қарши курашчилар» томонидан НАТО самолётларининг самарали кўмаги билан бутунлай йўқ қилинади.
2014 йилдан буён мамлакат иккига бўлинган: ғарбий қисми, шу жумладан пойтахт Триполи, БМТ томонидан тан олинган белгиланган ҳукумат томонидан, шарқ эса Миср ва Россия томонидан қўллаб-қувватланган, маршал Халифа Хафтар томонидан назорат қилинади,
Аммо бу рамзий бўлиниш холос. Ливиянинг аксарият қисмини улар билан бўлишмаганларнинг барчасига қарши «жиҳод» олиб борадиган кўплаб турли тўдалар эгаллаб олган.
Ливияликларнинг аксарияти қашшоқликда яшайди. Шаҳарларда электр энергияси мунтазам равишда узилиб туради. Чунки бир пайтлар миллий иқтисодиётнинг асосий тармоғи бўлган нефт қазиб олишга катта зарар етказилган эди.
Яман…
Яман Президенти Али Абдуллоҳ Солиҳ 2011-йил ноябрида мухолифат билан ҳокимиятни топшириш тўғрисида битим имзолади ва мамлакатда қолди. Кейинчалик бу фуқаролар урушидан қочишга ёрдам берди, аммо узоқ вақтга эмас. Мамлакат аслида бир неча қисмларга бўлинган эди.
Президент Солиҳ 2017-йил декабрида, «Ансор Аллоҳ» ҳутий ҳаракати билан иттифоқдан воз кечганидан ва 2015-йилда БАА билан биргаликда ҳутийларга қарши араб коалитсиясини бошқарган Саудия Арабистони билан сулҳ тузишга қарор қилганидан икки кун ўтиб ўлдирилди.
Яман энди бир вақтнинг ўзида бир нечта ички можароларни ҳал қилишга уринарди. БМТ ҳисоб-китобларига кўра, мамлакат гуманитар офат ҳолатида, одамлар нафақат ҳарбий можаролар натижасида, балки очлик, совуқлик ва эпидемиялардан ҳам ҳалок бўлишган.
Яманда ички кўчирилганлар сони 3,65 миллиондан ошди. 24 миллионга яқин одам гуманитар ёрдамга муҳтож. Мамлакат аҳолиси, 2018-йил ҳолатига кўра, тахминан 28,5 миллион кишини ташкил этади.
Халқ норозилиги у ёки бу даражада Яқин Шарқдаги бошқа мамлакатлар, Саудия Арабистони, Ироқ, Кувайт, Уммон, Иордания, Жазоир, Марокаш, Суданга ҳам таъсир кўрсатди. Қаердадир аҳолининг норозилиги молиявий йўл билан ўчирилди, қаердадир расмийлар имтиёз беришга қарор қилишди, яна қаердадир мухолифат етарли ресурсларга эга эмас ёки ташқаридан қизиққан ўйинчиларнинг ресурслари етарли эмас эди.
Бироқ, бу узоқ вақт давом этмади. 2019-йилда кўча норозиликлари натижасида икки президент (Жазоир ва Суданда) ва икки бош вазир (Ливан ва Ироқда) истеъфога чиқдилар.
«Араб баҳори» натижалари…
1. «Global Terrorism Index» маълумотларига кўра, минтақадаги бешта мамлакат 2020-йилда ҳужумлар ва қурбонлар сони бўйича биринчи 20 таликка кирган: Ироқ (2-ўрин), Сурия (4-ўрин), Яман (6-ўрин), Миср (14-ўрин) ва Ливия (16-чи);
2. Коррупцияни енгиб бўлмади, аксинча янада кучайди;
3. Ижтимоий-иқтисодий вазият ёмонлашди;
4. Энди эркинлик йўқ;
5. Маҳаллий зодагонлар қуйи қатлам учун кўп нарсани ўзгартириб юборишди, аммо ўзлари ҳеч нарса йўқотмади.
Мамлакатлар раҳбарлари шуни тушунишлари керакки, майдон ва кўчаларга оломон кириб келишини кутмасдан туриб ислоҳотларни амалга ошириш яхшироқдир.
Орзу қилинган ҳамма нарсага эришишни инқилоб билан боғловчилар Томас Карлйлнинг шу сўзларини унутмаслиги лозим:
«Ҳар қандай инқилобни хаёлпарастлар ўйлаб топишади, ақидапарастлар амалга оширадилар ва ўта ярамаслар унинг меваларидан фойдаланадилар.»
